Banki Monte di Pietà powstawały w różnych rejonach Italii już od XV wieku. Nazwę Monte di Pietà należałoby literalnie przetłumaczyć jako „Górę Miłosierdzia”, ale słowo monte oznaczało kiedyś również „kwotę” i to drugie znaczenie odgrywa tu istotną rolę. Owa „kwota miłosierdzia” to kredyty przyznawane bez odsetek na małe sumy i niskooprocentowane pożyczki (do 5 procent) na większe kwoty, które miały chronić od lichwiarskiego oprocentowania, jakie oferowały ówczesne banki. W zamian przyjmowano pod zastaw cenne przedmioty – tworząc w ten sposób swoiste lombardy. W przypadku niewypłacalności kredytobiorcy przedmioty te z zyskiem sprzedawano. Pieniądze pozyskiwano od bogatych inwestorów, czyli wszystkich tych katolików, którzy dysponowali nadmiarem gotówki i chcieli ją zainwestować w ten właśnie przybytek. I tak arcybractwo ze swoją propagandą skierowaną przeciw lichwie i bankom żydowskim odniosło olbrzymi sukces, kumulując jednocześnie olbrzymie zyski.

Rzymska organizacja finansowa kierowana przez arcybractwo pod wezwaniem Santa Maria del Sacro Monte di Pietà zrzeszała około trzydziestu mężczyzn pochodzących ze związanych z miastem, starych arystokratycznych i mieszczańskich rodzin. Powstała za pontyfikatu papieża Pawła III w 1539 roku, a w 1603 roku znalazła swą siedzibę przy Piazza del Monte di Pietà 32 w ówczesnym pałacu Santacroce. Pałac ten, rozbudowywany i modernizowany przez kolejne stulecia, swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie zainicjowanej w XVII wieku, w momencie przejęcia go przez arcybractwo. Wtedy też pałac otrzymał nową, istniejącą do dzisiaj nazwę Palazzo del Monte di Pietà.

Jednym z pierwszych kroków arcybractwa było stworzenie w nim kaplicy przeznaczonej dla swoich członków. Urządzono ją na parterze, po prawej stronie od wejścia, za niepozornymi drzwiami. Zaprojektowana została w 1641 roku przez dwóch architektów – Francesca Peparellego i Giovanniego Antonia de’Rossi. Dalsze prace przejęli tak znakomici architekci, jak Carlo Maderno i jego krewny Francesco Borromini. Zdobiące ten przybytek dekoracje, rzeźby i liczne płaskorzeźby tworzono na przestrzeni ponad stu lat, tak że dopiero w Roku Jubileuszowym 1725 kaplica została z wielką pompą konsekrowana. Ten niewielki obiekt architektoniczny budowano tak długo nie bez przyczyny. Wciąż zmieniano jego koncepcję, to redukowano, to wzbogacano wystrój. Kaplica miała stanowić symbol wartości katolickich – miłosierdzia, jałmużny, wiary i nadziei, a zarazem pomnik antylichwiarskich praktyk instytucji, która jej powstaniu patronowała. Przejdźmy zatem do jej wnętrza.

Za drzwiami wejściowymi znajduje się kwadratowy przedsionek. Ze ściany po lewej stronie wychyla się tu do nas umieszczone w ozdobnej ramie popiersie modlącego się Karola Boromeusza – protektora i autora wydanego w 1565 roku statutu organizacji Monte di Pietà. Rzeźbę wykonał Domenico Guidi – artysta szczególnie faworyzowany przez członków arcybractwa. Na sklepieniu pomieszczenia dojrzymy natomiast płaskorzeźbę z przedstawieniem Boga Ojca w otoczeniu putt, dekorowaną wieńcem z pozłacanych kwiatów (dzieło Michele Maglia). Z tego miejsca otwiera się nam widok na kaplicę – kapiącą złotem i mieniącą się wielobarwnymi marmurami. Światło, wpadające do wnętrza przez szerokie okna osadzone w eliptycznej kopule, delikatnie muska powierzchnię znajdujących się poniżej rzeźb, których ilość i bogactwo trudno objąć spojrzeniem. Skumulowane w tak małym pomieszczeniu, atakują nasz zmysł wzroku, który zmaga się z uporządkowaniem tego, co widzi. Znajdujemy się w przestrzeni zbudowanej na planie przypominającym elipsę (dwa półkola i prostokąt w środku), o ścianach wyłożonych zielonym marmurem, na który nałożono wyrafinowane dekoracje (kanelowane pilastry o korynckich kapitelach, ramy i cokoły) z marmuru w kolorze brązowym. Od nich zaś odbijają się wykonane z marmuru karraryjskiego białe płaskorzeźby i posągi wypełniające ślepe arkady i nisze kaplicy.

Nasz wzrok podąży niechybnie do znajdującego się na wprost wejścia ołtarza głównego, który zdobi płaskorzeźba autorstwa wspomnianego już Guidiego, ukazująca scenę Opłakiwania Chrystusa. Nie jest to tu jedyna płaskorzeźba – dwie inne umieszczono po obu stronach ołtarza. Ukazują sceny ze Starego Testamentu i odnoszą się w symboliczny sposób do cnót miłosierdzia i jałmużny. Scena po prawej stronie ukazuje Tobiasza (Starego) odzyskującego od Gabela depozyt pieniężny – dzieło Pierre’a le Grosa. Po lewej natomiast zobaczymy Józefa w Egipcie – dzieło konkurenta Le Grosa – Jean-Baptiste’a Théodona. Między płaskorzeźbami umieszczone są posągi cnót teologicznych wykonane przez znaczących rzeźbiarzy przełomu XVII i XVIII wieku – Wiara (Francesco Moderati), Miłosierdzie (Giuseppe Mazzuoli) i Nadzieja (Agostino Cornacchini). Do nich dodano jeszcze jedną figurę – Jałmużnę (Bernardino Cametti) – alegorię unaoczniającą pomoc, jaką arcybractwo niosło potrzebującym.

Gdy podniesiemy wzrok, natrafimy na kolejną niespodziankę. Układające się w ozdobne pasma pozłacane stiuki na sklepieniu oraz putta podtrzymujące kolejne płaskorzeźby uniosą nas do centralnego punktu – gołębicy (symbol Ducha Świętego). Owalne, wykonane już ze stiuku płaskorzeźby, pokazują rolę Arcybractwa Santa Maria del Sacro Monte di Pietà w dziele powstania kaplicy.

Kaplica od początku swego istnienia była całkowicie prywatna i niedostępna. Jedynie w święto Trójcy Świętej władze arcybractwa zezwalały na odprawianie w niej mszy dla niewielkiego grona wiernych (do 1870 r.). Można było przy tej okazji podziwiać przepych i bogactwo z pietyzmem wykoncypowanego wnętrza, które budziło wśród współczesnych podziw, ale też krytyczne uwagi. Nie można było bowiem nie zauważyć wystawności nielicującej z propagowanymi przez arcybractwo wartościami. Zauważyli to też papieże. Aleksander VII wstrzymał nawet prace w kaplicy, a jego następcy zachęcali do wstrzemięźliwości w wystroju, co skutkowało na przykład rezygnacją z planowanych wielobarwnych, marmurowych dekoracji kopuły, dodając za to w zamian nad wyraz bogate, pozłacane stiuki. I nam dzisiaj trudno jest zrozumieć fenomen organizacji, która zajmuje się pomocą biednym i buduje dla własnych potrzeb tego typu „świątynię miłosierdzia”, ale w Rzymie nie jest to ani pierwsze, ani ostatnie zdziwienie, którego doświadczymy.

Obecnym właścicielem pałacu i kaplicy jest grupa banków europejskich Unicredit. Instytucja ta, oprócz innych form działalności, nadal udziela kredytów i pożyczek pod zastaw, kontynuując tym samym praktyki arcybractwa. Kaplica otwierana jest raz w roku (zwykle na początku października), kiedy rzymskie instytucje finansowe, w ramach tzw. dnia otwartego, umożliwiają szerokiej publiczności wizytę w zabytkowych obiektach będących w ich posiadaniu. Tylko wtedy można zwiedzić kaplicę wraz z przewodnikiem.